Platyna jest metalem, który w niedługim czasie od zera stał się bohaterem. Od uznania jej za bezwartościową odmianę srebra do prestiżowej pozycji „złota dla bogatych” minęło ok. 400 lat, co w świecie metali szlachetnych nie jest wcale długim okresem. Tyle czasu zajęło rozpowszechnienie przemysłowego wykorzystania unikalnych właściwości platyny.
Odkrycie
Współczesna historia platyny sięga XVI w. Poszukiwacze złota w hiszpańskiej Kolumbii mianem platina określali metal, który uważali za bezwartościową odmianę srebra. Nazwa pochodzi bowiem od hiszpańskiego słowa plata – srebro., natomiast platina jest zdrobnieniem tego słowa.
Do 1820 r. Kolumbia była jedynym znanym źródłem platyny. Kiedy produkcja zaczynała maleć, odkryto złoża platyny na Uralu. Przez kolejne sto lat było to główne źródło platyny. Następnie w 1888 r. platynę odkryto w Kanadzie. Od zakończenia I WŚ do lat 50. XX w. to Kanada była głównym producentem platyny. W 1924 r. w korycie rzeki w Transwalu na terenie obecnego RPA jeden z farmerów odnalazł samorodki platyny. W tym samym roku geolog Hans Merensky odkrył dwa złoża tego metalu, każde długości 100 km. Miejsce to znane jest dziś jako Igneous Complex, które zapewnia obecnie ok. 75 procent globalnej podaży platyny.
Rozwój
Produkcja platyny znacznie zwiększyła się od zakończenia II WŚ wskutek rozwoju nowych zastosowań. Jednym z głównych były platynowe katalizatory produkowane na potrzeby przemysłu naftowego. W latach 60. XX w. popularność zaczęła zdobywać biżuteria wykonana z platyny. Początkowo swoich miłośników znalazła ona w Japonii, następnie w latach 70. w Niemczech, w latach 80. w Szwajcarii i Włoszech, a w latach 90. w Wielkiej Brytanii,Stanach Zjednoczonych i Chinach.
W 1974 r. Stany Zjednoczone wprowadziły nowe przepisy dotyczące czystości powietrza. W ich rezultacie rozpoczęła się era katalizatorów samochodowych, które używają metali z grupy platynowców do przekształcania szkodliwych gazów emitowanych przez pojazd na substancje nieszkodliwe. Katalizatory samochodowe rozpowszechniły się na całym świecie. Szacuje się, że zapobiegły przed dostaniem się do atmosfery 12 mld ton zanieczyszczeń.
Gwałtowny wzrost wartości metali szlachetnych w latach 80. pobudził zainteresowanie walorami inwestycyjnymi platyny. W odpowiedzi zwiększyła się produkcja sztabek i monet jako produktów inwestycyjnych.
W latach 90. zwiększyło się użycie platyny w medycynie. Znajduje ona zastosowanie m.in. w leczeniu niektórych odmian raka czy chorób serca.
Popyt
Właściwości platyny, takie jak wysoka temperatura topnienia i odporność na działanie czynników chemicznych, pozwalają na jej wykorzystanie w kilku gałęziach przemysłu. Rocznie wykorzystuje się więcej platyny niż wynosi jej wydobycie. W latach 2004-2013 średni popyt na platynę wyniósł 244 ton rocznie, a średnie roczne wydobycie 194 tony. Dane pochodzą z serwisu Johnon Matthey. Dane za 2014 r. nie są tam jeszcze dostępne, ale dane World Platinum Investment Council wskazują, że różnica między wydobyciem a popytem utrzymała się w ubiegłym roku na podobnym poziomie.
Katalizatory samochodowe (101 ton w 2014 r.)
Platyna znajduje się wewnątrz katalizatora na metalowym bloku przypominającym plaster miodu. Całość umieszczona jest w układzie wydechowym pojazdu między silnikiem a tłumikiem. Pionierem wprowadzenia platyny do samochodów były Stany Zjednoczone, wprowadzając w 1974 r. normy czystości powietrze. Ich śladem poszły następnie: Korea Południowa (1987), Meksyk (1989), Unia Europejska (1993), Brazylia (1994), Rosja (1999), Chiny oraz Indie (2000). Obecnie 95 procent sprzedawanych co roku nowych samochodów posiada katalizatory.
Biżuteria (93 tony w 2014 r.)
W większości krajów platynowa biżuteria wykonana jest z metalu o próbie co najmniej 850. Jako domieszkę stosuje się z reguły inne metale z grupy platynowców. Biżuteria ta cechuje się wytrzymałością i odpornością na matowienie. Największym rynkiem platynowej biżuterii pozostaje Japonia, gdzie w 2013 r. sprzedało się 41 ton platynowych wyrobów, na drugim miejscu są Chiny – 30 ton. Ogółem w branży wykorzystano w 2013 r. 85 ton tego metalu.
Chemia (18 ton w 2014 r.)
Platynę wykorzystuje się do produkcji kwasu azotowego, który jest potrzebny do powstania nawozów azotowych, ważnego źródła składników pokarmowych roślin. Na pierwszy etapie amoniak jest utleniany, by utworzył tlenek azotu. Do zwiększenia wydajności robi się to z użyciem katalizatora platynowo-rodowego.
Dodanie platyny do mieszanki silikonowej katalizuje proces jej utwardzania, co prowadzi do powstania produktu silikonowego o pożądanych właściwościach. Takimi produktami są m.in.: papier silikonowy, powłoki hydrofobowe, kauczuki silikonowe, środki do polerowania i czyszczenia mebli, osłony kabli wysokiego napięcia.
Elektronika i elektryka (6 ton w 2014 r.)
Dysk twardy komputera zawiera ok. 2 mg platyny, które stanowią 40-50 procent jego wierzchniej, cienkiej warstwy. W ostatnich latach minimalnie wzrastała sprzedaż twardych dysków, ale zmniejszała się ich średnia wielkość, przez co wielkość popytu prezentuje się stabilnie.
Inwestycyjne (4 tony w 2014 r.)
Z danych World Platinum Investment Council wynika, że w 2014 r. nastąpił znaczny spadek popytu. WPIC nie podaje jednak wielkości popytu, ale jego wielkość netto po uwzględnieniu zakupów i sprzedaży. W 2014 r. o 3,5 tony uszczupliły się zasoby skarbców zabezpieczających wymianę giełdową (rok wcześniej zwiększyły się o 1 tonę), o 6,7 ton zwiększyły się natomiast zasoby funduszy ETF (rok wcześniej zwiększyły się o 28 ton – powstał wtedy pierwszy platynowy ETF w RPA), zaś inwestujący w platynę w formie sztabek i monet zakupili o 1 tonę więcej niż sprzedali (rok wcześniej było 300 kg więcej sprzedanych monet i sztabek).
Fot. Fotorus, Flickr.com, CC BY-ND 2.0
